Glosowany wyrok dotyka fundamentalnych kwestii, a mianowicie relacji prawa podatkowego oraz prawa cywilnego i nadaje właściwy kierunek nieco rozkojarzonemu orzecznictwu sądów powszechnych w tej kategorii spraw[1].
Spór sprowadzał się do pytania, czy względem kwoty błędnie uznanej przez organ podatkowy za nadpłatę podatku i zwróconej podatnikowi mogą znaleźć zastosowanie przepisy prawa cywilnego regulujące kwestię bezpodstawnego wzbogacenia. Chodziło zatem o sytuację, w której organ podatkowy reprezentujący Skarb Państwa poszukiwał możliwości odzyskania nienależnie wypłaconej podatnikowi kwoty wraz z odsetkami przy wykorzystaniu instytucji prawa cywilnego wobec braku możliwości dochodzenia tych należności w trybie publicznoprawnym.
W polskim systemie prawnym bezpodstawne wzbogacenie jest technicznoprawnym określeniem zespołu norm odnoszących się do wypadków, w których dochodzi do powstania zobowiązania na skutek wzbogacenia się kogoś bez podstawy prawnej kosztem innego[2]. Chodzi tu o przepisy art. 405–410 Kodeksu cywilnego[3].
Możliwości dochodzenia przez Skarb Państwa należności publicznoprawnych na drodze stosowania instytucji cywilnych takich jak instytucja bezpodstawnego wzbogacenia czy skargi pauliańskiej była wielokrotnie rozważana w orzecznictwie i jest nadal przedmiotem sporów w doktrynie, polaryzując środowisko prawnicze[4].
Zastosowanie cywilnej instytucji bezpodstawnego wzbogacenia do odzyskania należności publicznoprawnych znalazło zarówno wielu zwolenników, ale i spotkało się z szeroką krytyką. Podjęte przez Sąd Najwyższy rozważania stanowią więc kwestię aktualną i dyskusyjną, dlatego przeoczenie głosowanego wyrok we współczesnym dyskursie prawniczym byłoby istotnym zaniedbaniem.
A. Franczak, Wykorzystanie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu w zakresie należności podatkowych : glosa do wyroku SN z dnia 16 maja 2019 r., III CSK 40/17, Orzecznictwo Sądów Polskich. – R. 64, z. 2 (2020).
[1] Zob. np. uchwała SN: z dnia 21.05.1984 r., III UZP 20/84, OSNCP 1985, nr 1, poz. 3; z 12.03.2003 r., III CZP 85/02, OSNC 2003, nr 10, poz. 129; z dnia 16.05.2007 r., III CZP 35/07, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 72; z dnia 6.06.2012 r., III CZP 24/12, OSNC 2013, nr 1, poz. 5; postanowienie SN z dnia 11.09.2014 r., III CZ 46/14, OSNC 2015, nr 7-8, poz. 92; wyrok SN: z 10.03.2004 r., IV CK 113/03; z dnia 13.04.2005 r., IV CK 653/04; z dnia 24.01.2013 r., V CSK 63/12; z dnia 9.03.2018 r., I CSK 295/17, OSNC ZD 2018, nr 3, poz. 49.
P. Książak [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2019.
[3] Ustawa z dnia 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny, t.j. Dz. U. z 2019 r., poz. 1145 ze zm.; dalej: k.c.
[4] Zob. np. M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System prawa prywatnego, t. VI, red. A. Olejniczak, wyd. 2, Warszawa 2014, s. 1226 i n; Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 2014, s. 31; W. Popiołek, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, 2008, s. 214; P. Machnikowski w: E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2006, s. 902; M. Jasińska, Skarga pauliańska. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika, Warszawa 2018, s. 53; B. Brzeziński, M. Kalinowski, Dopuszczalność stosowania skargi pauliańskiej do należności podatkowych, Przegląd Orzecznictwa Podatkowego, nr 2/2015, s. 107 i n.